
Μεταμοντερνισμός και σύγχρονες μορφές εργασίας, μια εκλεκτική συγγένεια[1]
Έχουμε εξετάσει σε παλαιότερα άρθρα πως μεταφράζεται το μεταμοντέρνο σε διάφορες εκδοχές της καθημερινότητας, στο παρόν άρθρο πρόκειται να εστιάσουμε στην αλληλεπίδραση μεταξύ μεταμοντέρνου και οργάνωσης της εργασίας στον σύγχρονο καπιταλισμό. Φυσικά το ζήτημα αυτό είναι τεράστιο και κάθε άλλο παρά εξαντλητική μπορεί να είναι μια ανάλυση λίγων σελίδων, εμείς εδώ θα παραθέσουμε κάποιες σκέψεις και κάποιες ιδέες πάνω στο ζήτημα που θα μπορούσαν να είναι η αρχή μιας περιεκτικότερης και εκτενέστερης «συζήτησης».
Μεταμοντερνισμός, κάποια βασικά χαρακτηριστικά:
Για να πάμε παρακάτω νομίζω είναι απαραίτητο –ξανά- να αναφερθούμε επιγραμματικά σε κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του μεταμοντέρνου έτσι ώστε να υπάρχουν ως σημεία αναφοράς για την παραπέρα ανάπτυξη επιχειρημάτων.
- Αποδόμηση: Το μεταμοντέρνο αποδομεί αυτό που παραλαμβάνει από το μοντέρνο, χωρίς να νιώθει καμία υποχρέωση να το επαναδομήσει ως μια καινούρια συνεκτική πρόταση είτε αυτό αφορά τις τέχνες, είτε τη φιλοσοφία, είτε τα γούστα και τις συνήθειες των ανθρώπων. Αυτός είναι και ο λόγος που έρχεται πολλές φορές σε σύγκρουση με τις επιταγές του διαφωτισμού, ο οποίος είχε ζυμώσει τις ιδεολογίες μέχρι και τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα.
- Πολυδιάσπαση: Πάει χέρι – χέρι με την αποδόμηση και αποτελεί τη συνέχεια της, καθώς το μεταμοντέρνο, σχεδόν μεθοδολογικά, διαχειρίζεται τα φαινόμενα μέσα από μια τάση για μερικοποίηση και απομόνωση τους. Την ίδια στιγμή που ο κόσμος παγκοσμιοποιείται, το μεταμοντέρνο, ερμηνευτικά τουλάχιστον, τον σπάει σε κομμάτια και αδιαφορεί για την συγκόλληση τους.
- Απέχθεια για τις παραδοσιακές ιδεολογίες: Οι κυρίαρχες μορφές του μεταμοντέρνου έρχονται σε σύγκρουση με τις παραδοσιακές ιδεολογίες, θεωρώντας τες ξεπερασμένες και, εξ φύσεως, αναντίστοιχες με την πραγματικότητα. Ακολούθως, το μεταμοντέρνο, ασκεί πολεμική ή απαξιώνει και τις μορφές κοινωνικής οργάνωσης που πηγάζουν από τέτοιου είδους οπτικές θεωρώντας βαφτίζοντας τις ολοκληρωτικές.
- Απέχθεια για παραδοσιακούς τύπους κινημάτων: Κατ’ επέκταση το μεταμοντέρνο εναντιώνεται σε παραδοσιακούς τύπους κινημάτων, όπως είναι για παράδειγμα το εργατικό κίνημα, ενώ ευνοεί τύπους κινημάτων που παρουσιάζουν τοπικό χαρακτήρα, που αφορούν μειονότητες, που έχουν προσωρινό χαρακτήρα. Σε πολλές περιπτώσεις πάλι, μετασχηματίζει παραδοσιακά κινήματα, τα οποία είναι και πιο συμβατά, πχ το φεμινιστικό. Παράλληλα αντιτίθεται στην ταξική πάλη και προωθεί την αντίληψη περί «τέλους της ιστορίας».[2]
- Αντιπαράθεση με τις ταξικές αναλύσεις: Το μεταμοντέρνο πολεμά τις ταξικές κοινωνικές αναλύσεις, τις απαξιώνει και τους επιτίθεται.
- Μεταβλητότητα, αστάθεια, κινητικότητα, ρευστότητα, πολυσυνθετότητα: Τα παραπάνω αποτελούν χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών τα οποία το μεταμοντέρνο τα αγκαλιάζει και τα ανατροφοδοτεί. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά επιδρούν στην σύνθεση της ταυτότητας των σύγχρονων υποκειμένων και σε όρους επαγγελματικού αυτοπροσδιορισμού. Στη συνέχεια θα εστιάσουμε σε κάποια παραδείγματα για να δούμε και στην πράξη πως αυτά παίρνουν σάρκα και οστά στις σύγχρονες μορφές εργασίας.
- Ατομικισμός: Το μεταμοντέρνο αγαπάει τον ατομικισμό και εξαίρει το υποκείμενο. Καλλιεργεί τον εγωισμό με πρόσχημα την «ελευθερία του ατόμου», χωρίς να μπορεί να υπερβεί τη λογική του «η ελευθερία σου σταματά εκεί που ξεκινά η δική μου». Βλέπει δηλαδή την ελευθερία σαν ένα ανταγωνιστικό αγαθό, σαν ιδιοκτησία με περιφράξεις, σαν να μην αποτελεί προϋπόθεση ελευθερίας οτιδήποτε από κοινού, αλλά μόνο το «αυτό είναι δικό μου». Θα λέγαμε ότι η δήλωση της Μ. Θάτσερ, ότι «δεν υπάρχει κοινωνία παρά μόνο το άτομο» αποτελεί μια –ακραία μεν- σίγουρα μεταμοντέρνα δήλωση.
Ας προχωρήσουμε στην εξέταση έναν προς ένα των τομέων εκείνων που σχετίζονται με την εργασία και που δείχνουν να έχουν μεταβληθεί πρός κατευθύνσεις που φαίνονται απόλυτα συμβατές με τον μεταμοντερνισμό.
Εκπαίδευση εξειδίκευση:
Το σύγχρονο κοινωνικό υποκείμενο βγαίνοντας ή για να βγει στην αγορά εργασίας απαιτείται να έχει μια σειρά από πρωτοφανή προσόντα σε σχέση με το παρελθόν. Ιδιαίτερα οι καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας απαιτούν πτυχία, μεταπτυχιακά, σεμινάρια, διδακτορικά κλπ. Το άτομο καλείται να συνθέσει το βιογραφικό του με όλο και περισσότερα υλικά, ενώ τα ήδη κατεκτημένα προσόντα του σύντομα παλιώνουν και μοιάζουν ανεπαρκή. Ο εργαζόμενος, και ιδιαίτερα αυτός που εργάζεται σε εξειδικευμένες μορφές εργασίας, καλείται συνεχώς να ανταγωνίζεται στον στίβο των προσόντων άλλους συναδέλφους του. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να «επενδύει» στον εαυτό του μέσω σεμιναρίων, μετεκπαιδεύσεων και γενικά να «επικαιροποιείται», αφού στην αντίθετή περίπτωση, αν επαναπαυθεί, μπορεί να καταστεί ελλιπής. Παρατηρούμε λοιπόν εδώ (και όχι μόνο εδώ) πως μεταφράζεται η αστάθεια η ρευστότητα και η πολυσυνθετότητα του μεταμοντέρνου στην απόκτηση προσόντων για την αγορά εργασίας και πως το εκάστοτε άτομο μέσα από ατομική προσπάθεια (ατομικισμός) και κόστος αγωνίζεται να αντεπεξέλθει.
Αστάθεια στην εργασία.
Υπολογίζεται ότι ο μέσος άνθρωπος στην εποχή μας αλλάζει 12 δουλειές στη διάρκεια του ενεργειακού εργασιακού του βίου. Μόλις μια δυο γενιές πριν αυτός ο αριθμός ήταν ριζικά μικρότερος, όμως η μετανεωτερική εποχή συνηθίζει να τραβάει το χαλί συνεχώς κάτω από τα πόδια των εργαζομένων αναγκάζοντας τους να βρίσκονται συνεχώς σε μια διαδικασία εύρεσης εργασίας. Κάποιες φορές αυτή η κινητικότητα αποσκοπεί στην εύρεση καλύτερης αμοιβής ή αντικειμένου, ενώ άλλες φορές γίνεται βίαια, εξαιτίας μιας απόλυσης, ή εξαιτίας άσκησης αφόρητης πίεσης στην ήδη υπάρχουσα εργασία. Ιδιαιτέρως ενισχυτικά σε όλο αυτό το φαινόμενο λειτουργούν οι συμβάσεις εργασίας μικρού χρόνου (6μηνα 12μηνα), που αποτελούν στην εποχή μας μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση.
Πάντως σε κάθε περίπτωση, σήμερα περισσότερο από ποτέ, το άτομο δεν νιώθει άνετα, ή εκδιώκεται από την εργασία του σε ασύγκριτα εντονότερους ρυθμούς σε σχέση με το παρελθόν. Ακόμα και εντός της ίδιας επιχείρησης/εταιρείας, το άτομο καλείται να ανταποκριθεί σε διαφορετικά καθήκοντα με το χρόνο, καθώς η μετάθεση, η ανέλιξη, η επανατοποθέτηση, η αλλαγή ειδικότητας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου εργασιακού χώρου και τόπου.[3] Επίσης μεσουρανούν τα γραφεία ενοικιάσεως εργαζομένων με αποτέλεσμα ένας εργαζόμενος να είναι δυνατόν να δουλεύει τη μια βδομάδα για λογαριασμό της α επιχείρησης και την άλλη εβδομάδα για λογαριασμό της β. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, τα άτομα δεν μπορούν σε πολλές περιπτώσεις να πουν «είμαι φούρναρης», «είμαι τσαγκάρης» κλπ. Το τι επάγγελμα κάνουν είναι κάτι πιο περίπλοκο που δεν χωράει σε μια λέξη ούτε και μπορεί να περιγραφεί έτσι απλά.
Ελαστικές σχέσεις εργασίας
Είπαμε ότι το μεταμοντέρνο αγαπά τον τεμαχισμό και την αποδόμηση, αυτό είναι κάτι που αντανακλάται και στις καπιταλιστικές σχέσεις εργασίας με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο. Οι εργαζόμενοι έχουν ξεχάσει τι πάει να πει 8ωρο πενθήμερο, αντί αυτού μπορεί να εργάζονται τη μια μέρα 4 ώρες, την άλλη 12 (που μπορεί στα χαρτιά να είναι 4 ώρες και στην πράξη 6), να δουλεύουν «σπαστά», να δουλεύουν Κυριακές, να δουλεύουν από το σπίτι μετά το πέρας του επίσημου ωραρίου τους κλπ. Μεταξύ άλλων, έχουμε και την προώθηση της αντίληψης περί ενεργού και ανενεργού χρόνου εργασίας. Στην πράξη δηλαδή, αν ένας εργαζόμενος που δουλεύει πωλητής σε ένα κατάστημα και στο κατάστημα αυτό δεν μπει πελάτης για 2 ώρες, αυτό να θεωρηθεί μη ενεργός χρόνος εργασίας και ο εργοδότης να έχει δικαίωμα να μην πληρώσει τον υπάλληλο για τις ώρες αυτές.
Αντιπροσώπευση των εργαζομένων
Ένα ακόμη φαινόμενο της μετανεωτερικότητας είναι η πίεση προς την απαξίωση των παραδοσιακών δομών εκπροσώπησης των εργαζομένων (συνδικαλισμός) και την εισαγωγή νέων θεσμών όπως είναι αυτός του «κοινωνικού εταίρου». Φυσικά όλα αυτά ταιριάζουν γάντι με το μεταμοντέρνο, και αυτό επειδή αντίθετα με την παραδοσιακή αντίληψη του συνδικαλισμού στην οποία προυποτίθεται η σύγκρουση μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων, ο θεσμός του κοινωνικού εταίρου προϋποθέτει, την «κοινωνική ειρήνη» ανάμεσα τους, δηλαδή την κατάργηση της ταξικής πάλης.[4] Παρόμοιου τύπου θεσμός είναι και η κοινωνία των πολιτών.[5]
Νέοι τύποι μισοεργασίας μισο-αυτοαπασχόλησης
Το κεφάλαιο βρίσκει στην εποχή μας νέους τρόπους να κινητοποιήσει τους εργαζόμενους να εργαστούν για λογαριασμό του οι οποίοι όμως τυπικά δεν ανταποκρίνονται σε σχέση εργοδότη/εργαζόμενου. Μια πολυεθνική στις μέρες μας μπορεί να έχει εκατομμύρια άτομα να εργάζονται για λογαριασμό της χωρίς αυτοί να θεωρούνται υπάλληλοι της. Πάρτε για παράδειγμα το youtube, uber, το airbnb κ.α. Ο content creator (παραγωγός περιεχομένου) στο youtube γίνεται φορέας κερδοφορίας για λογαριασμό της επιχείρησης, η επιχείρηση όμως δεν έχει απέναντι του τις συμβατικές υποχρεώσεις (ασφάλιση, επιδόματα, αποζημίωση, δεν θα υπάρχουν επιπτώσεις αν λύσει τη συνεργασία μαζί του κλπ) που θα είχε αν θεωρούνταν υπάλληλος της. Επίσης τα άτομα που εργάζονται με αυτόν τον τρόπο, δεν είναι δυνατόν να αναπτύξουν συναδελφική αλληλεγγύη, ούτε είναι εύκολο να οργανωθούν μαζικά απέναντι στην όποια εταιρία. Αντικειμενικά εργάζεται ο καθ’ ένας ατομικά, δεν έρχεται σε επαφή με άλλους συναδέλφους του, και, ίσως, στη συνείδηση του να θεωρεί τον εαυτό του περισσότερο επιχειρηματία και «συνεταίρο»[6] παρά εργαζόμενο. Χάνεται λοιπόν η αίσθηση της συλλογικότητας, αν και στην πραγματικότητα το έργο που παράγεται είναι συλλογικό και όχι ατομικό, συντονισμένο και όχι ανεξάρτητο. Στην ουσία οι πολυεθνικές βρίσκουν τον τρόπο όχι μόνο να κερδοφορούν [χωρίς τις ενοχλητικές υποχρεώσεις του παραδοσιακού εργοδότη] από τον κόπο μας τη δημιουργικότητα μας και το ταλέντο μας (youtube), αλλά και από τα περιουσιακά σου στοιχεία (airbnb, uber).
Τέλος Πρώτου μέρους
[1] Όρος που εισήχθη στις κοινωνικές επιστήμες από τον Max Weber και αναφέρεται σε μια σχέση σύγκλισης, ώσμωσης αμοιβαίας ενίσχυσης μεταξύ δύο φαινομένων αλλά όχι με την στενή έννοια του αίτιου αιτιατού που συναντούμε στους φυσικούς νόμους. ( shorturl.at/bcqMN )
[2] https://www.iefimerida.gr/news/318389/o-anthropos-poy-proevlepse-telos-tis-istorias-tora-anisyhei
[3] Δεν υποστηρίζω πως αυτό δεν συνέβαινε και παλιότερα, ριζοσπαστικοποιείται όμως στην εποχή μας.
[4] Αυτό βέβαια είναι κάτι που χρόνια το επιδιώκει το κεφάλαιο, άλλοτε με ακραία μέσα (Ναζισμός/Φασισμός/4η Αυγούστου κ.α) άλλοτε με λιγότερο ακραία.
[5] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CF%8E%CE%BD
[6] Φυσικά οι όροι αυτού του «συνεταιρισμού» είναι ριζικά εις βάρος του ενός από τα δυο μέρη.
Λαγωνικάκης Φραγκίσκος (Poexania)
Το δεύτερο μέρος εδώ
Μου αρέσει αυτό:
Μου αρέσει! Φόρτωση...
Read Full Post »