Ποιός Τζέισον και ποιός Μάγιερς, για εμένα πάντα ο άρχοντας ήταν ο Φρέντι
Είχα τάξει πριν από περίπου ένα μήνα (ή ένα μήνα και κάτι) ότι θα έγραφα άρθρο σχετικό με τις ταινίες τρόμου του χθες και του σήμερα, κάνοντας μερικές συγκρίσεις και αναγωγές σε ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα. Τότε είχα σκοπό να γράψω άμεσα το άρθρο αλλά ήρθε ο κορονοϊός[1] και μας άλλαξε την καθημερινότητα. Σε κάθε περίπτωση, έφτασε το πλήρωμα του χρόνου να γίνει και αυτό, έστω και καθυστερημένα.
Κεντρικό μου επιχείρημα είναι ότι το περιεχόμενο της τέχνης που παράγει μια εποχή φέρει μέσα του και το στίγμα της συγκεκριμένης εποχής. Το γνωρίζω ότι δεν λέω κάτι νέο, αποκτά όμως ενδιαφέρον να το δούμε αυτό και στην πράξη, ειδικότερα μέσα από την βιομηχανία ταινιών τρόμου. Θα περιοριστώ στις δεκαετίες από το 70 μέχρι και σήμερα κατά κύριο λόγο επειδή για αυτήν την περίοδο έχω καλύτερη εικόνα.
Γενικότερα, οι ταινίες τρόμου, και κυρίως οι αμερικάνικες, είναι στο κύριο μέρος τους υποπροϊόντα αυτού που αποκαλούμε «Pop κουλτούρα», και με την ιδιότητα τους αυτή, θα λέγαμε ότι αντανακλούν αρχικά (και συνειδητά) σε ένα επιφανειακό επίπεδο διάφορες τάσεις και καταστάσεις της εποχής τους. Στις ταινίες του 70 και του 80, για παράδειγμα, βλέπουμε να αποτυπώνονται διάφορες ηθικές αξίες, οι οποίες θα λέγαμε ότι εκείνη την εποχή βρίσκονταν υπό απειλή. Έτσι, σε φιλμ όπως η σειρά «Παρασκευή και 13», το αν θα επιβιώσει ή όχι κάποιος ήρωας, ήταν αρνητικά συσχετισμένο με το αν θα έκανε σεξ, αν θα έπαιρνε ναρκωτικά κλπ. Συνήθως αυτοί που επιβίωναν στο τέλος ήταν οι πιο ακέραιοι χαρακτήρες και στην περίπτωση των γυναικών οι παρθένες. Η ηθική αυτή αντιστοιχούσε, θα λέγαμε, σε συντηρητικά πρότυπα. Τα πρότυπα αυτά πιθανόν αρχικά να εισήχθησαν για ηθικοπλαστικούς λόγους[2], αργότερα όμως σχηματοποιήθηκαν ως τύπος αφήγησης και συνέχισαν να αναπαράγονται ως είχαν για αρκετά χρόνια. Όταν πια τα ήθη άλλαξαν τόσο πολύ και ανεπιστρεπτί, ο τύπος αυτός είτε προσπεράστηκε είτε διατηρήθηκε, εις γνώση των δημιουργών, σαν καρικατούρα πια. Υπάρχουν σήμερα μια σειρά από μέτα – ταινίες, οι οποίες παίρνουν τα σχήματα αυτά του παρελθόντος και τα αντιστρέφουν επίτηδες. Έτσι έχουμε την «παρθένα» ή το «καλό παιδί» να ανατρέπουν τον παραδοσιακό τους ρόλο και να είναι αυτοί τελικά οι δολοφόνοι(δεν θέλω να αναφερθώ σε συγκεκριμένες ταινίες για να μη δώσω spoilers).
Αυτό δεν σημαίνει ότι στο σύγχρονο κινηματογράφο τρόμου έχουν εξαλειφθεί τα ηθικοπλαστικά στοιχεία. Όμως, οι σχετικά προστατευμένοι χαρακτήρες στις τωρινές ταινίες, αυτοί που παρουσιάζονται ως πιο ηθικά ακέραιοι, είναι οι μειονότητες. Αυτό έχει να κάνει με την ηθική, κυρίως των δημοκρατικών της Αμερικής, οι οποίοι έχουν τον πρώτο λόγο στο Hollywood. Πάντως, θα λέγαμε ότι οι χαρακτήρες αυτοί (ιδιαίτερα οι γκέι), κυρίως εισάγονται σε υποστηρικτικούς ρόλους, ως οι κολλητοί του πρωταγωνιστή/τριας, και λιγότερο σε ρόλο κύριου χαρακτήρα (οι μαύροι έχουν κάποιες πιθανότητες να είναι και πρωταγωνιστές).
Κάπου εδώ θέλω να κάνω μια παρένθεση για να προβάλλω ένα φαινόμενο που έχω παρατηρήσει τόσο στον κινηματογράφο όσο και στις σειρές, αλλά και στα video games, σχετικά με τις μειονότητες. Θεωρώ ότι το πώς αυτά τα μέσα διαχειρίστηκαν τις μειονότητες έχει περάσει από τρεις κύριες φάσεις, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές ανάλογα το μέσο και ανάλογα την μειονότητα. Πρώτη έρχεται η φάση της «κακομεταχείρισης», δείτε για παράδειγμα τις παλιές ταινίες γουέστερν όπου οι ινδιάνοι παρουσιάζονται σαν διάβολοι, απολίτιστοι, άγριοι, βίαιοι. Η δεύτερη φάση είναι θα λέγαμε η «απολογητική», εκεί η εκάστοτε μειονότητα εξιδανικεύεται, παρουσιάζεται σαν πρότυπο, σπάνια είναι ο κακός της ταινίας, του κόμικ ή του βιντεοπαιχνιδιού μέρος κάποιας μειονότητας. Είναι λες και οι δημιουργοί απολογούνται μέσω των έργων τους για τις αδικίες που έχουν υποστεί οι εκάστοτε πληθυσμιακές ομάδες. Εδώ σαν παράδειγμα έχουμε το χορεύοντας με τους λύκους. Και η Τρίτη φάση, που σε πολλές περιπτώσεις είναι ακόμη ζητούμενη, είναι η φάση της «ωριμότητας» κατά την οποία μειονότητες, όπως είναι για παράδειγμα οι μαύροι, δεν θα παίζουν «ειδικούς ρόλους» φορτισμένους ιδεολογικά επειδή ακριβώς είναι μαύροι. Λέω ότι η Τρίτη φάση είναι ακόμη ζητούμενη, επειδή όσο δεν υπάρχει ουσιαστική εξίσωση στην πραγματική κοινωνία δεν μπορεί να υπάρχει ουσιαστική εξίσωση και στον κινηματογράφο παρά μόνο ως αίτημα.
Hellraiser, μπροστά από την εποχή του
Συνεχίζοντας από παραπάνω…
Τα όσα περιγράψαμε πιο πάνω έχουν να κάνουν με συνειδητές επιλογές των δημιουργών ή των παραγωγών των ταινιών τρόμου, τα χαρακτηριστικά κάθε εποχής όμως εισάγονται στις μορφές τέχνης και με μη συνειδητό τρόπο. Μια μεγάλη μετατόπιση που προσωπικά έχω παρατηρήσει ανάμεσα στις ταινίες τρόμου του χθες και του σήμερα, είναι ότι οι τωρινές, ολοένα και περισσότερο από ότι παλιότερα έχουν τραγική κατάληξη. Στις σύγχρονες ταινίες τρόμου το happy end είναι μεγάλο ζητούμενο, όχι ότι δεν υπάρχουν τέτοιες ταινιες, όμως αποτελούν την μειοψηφία. Παλιότερα, στην συντριπτική πλειοψηφία των ταινιών, το κακό έχανε. Μπορεί να πει κάποιος ότι το κακό κάθε φορά επανέρχονταν μέσω των sequel (η νύχτα με τις μάσκες, Παρασκευή και 13, εφιάλτης στο δρόμο με τις λεύκες, κ.α.). Αυτό είναι αλήθεια, όσο η εκάστοτε ταινία πουλούσε θα είχε τις συνέχειες της και ο δολοφόνος θα εμφανίζονταν ξανά. Κάθε φορά στο τέλος όμως, οι ήρωες με τις όποιες απώλειες τους, θριάμβευαν. Έστω και αν το τελευταίο δευτερόλεπτο πριν κλείσει η ταινία μας έδινε υπόσχεση για συνέχεια είτε με ένα χέρι να πετάγεται από τον τάφο είτε με ένα μάτι να ανοίγει κλπ.
Μεγάλη ώθηση προς αυτήν την κατεύθυνση (της άρνησης του ευχάριστου τέλους) σίγουρα δόθηκε με την υιοθέτηση από τα αμερικάνικα στούντιο διάφορων ταινιών του ασιατικού κινηματογράφου τρόμου, όπως είναι το Ring, το Ju on, το old boy και άλλα. . Εκτός από τα καθαρά remakes, υπήρξαν και «πρωτότυπες» παραγωγές που εντάχθηκαν σε αυτό το είδος ταινιών, καθαρά επηρεασμένων από τον ασιατικό κινηματογράφο, όπως είναι για παράδειγμα το truth or dare (Στο σύνολο τους όλες αυτές οι ταινίες, διασκευές ή επιροές, πρέπει να ομολογήσω ότι ήταν κατώτερες από τα πρωτότυπα). Υπάρχουν όμως και «καθαρά» χολιγουντιανές ταινίες με δυσοίωνα τέλη όπως είναι για παράδειγμα το [εξαιρετικό] cabin in the woods, αν και αυτό θα λέγαμε παίρνει στοιχεία από όλο το σινεμά τρόμου μέχρι σήμερα χωρίς όμως να είναι αντιγραφή. Οι ταινίες αυτές, κατά κανόνα, τελείωναν δραματικά, όχι με κάθαρση, όχι με επιβολή του καλού πάνω στο κακό αλλά το αντίστροφο. Ακόμα ένα χαρακτηριστικό των ταινιών αυτών είναι ότι το κακό δεν είναι ακριβώς προσωποποιημένο, αλλά, ακόμη και αν δανείζεται διάφορα πρόσωπα, αποτελεί περισσότερο μια δύναμη παρά ένα πρόσωπο.
Αν και έγινε αιτία να βλέπουμε από ενα σημείο και πέρα παραλλαγές του ίδιου πράγματος, αποτελεί ταινία σταθμό.
Θέλω να πω όμως δυο πραγματάκια πάνω στο ζήτημα του «απρόσωπου κακού». Το απρόσωπο κακό στις ταινίες τρόμου έρχεται ως μέρος μιας μεγάλης δύναμης την οποία ούτε να την κατανοήσουμε μπορούμε ούτε να την αντιμετωπίσουμε. Στις ταινίες ring, οι πρωταγωνιστές συχνά νομίζουν ότι βρίσκουν τον τρόπο να κατανοήσουν το κακό και να του ξεφύγουν, όμως κάθε φορά αποδεικνύεται ότι η ανθρώπινη τους λογική αποτυγχάνει, και μάλλον αδυνατεί γενικότερα να το συλλάβει, αφού είναι κάτι εντελώς εξώκοσμο. Φυσικά, αυτό το στοιχείο υπάρχει και σε παλιότερες ταινίες (βλέπε εξορκιστής, hellraiser[3]), ενώ εισήχθη εμφατικά στη λογοτεχνία μέσα από τον «κοσμικό τρόμο» των ιστοριών του H.P. Lovecraft. Όμως στον σύγχρονο κινηματογράφο τρόμου το συναντάμε όλο και πιο τακτικά, είναι πλέον mainstream κατάσταση.
Αυτό που θέλω να πω [τελικά] είναι ότι οι παραπάνω «τύποι» (ας τους πούμε έτσι) αφηγήσεων που αναδείχθηκαν στον σύγχρονο κινηματογράφο τρόμου ως κύριες μορφές, και που υπό αυτήν την έννοια τον διαφοροποιούν από τον κινηματογράφο του 70 και του 80, αντανακλούν πραγματικά αδιέξοδα των σύγχρονων κοινωνιών. Η κοινωνία του 70 και του 80, αλλά και του 90, διακατέχονταν από μια γενικότερη αισιοδοξία για το μέλλον. Επιπλέον, υπήρχαν κάποια πιο ξεκάθαρα πρότυπα για τους ανθρώπους όσον αφορά το ποιοι ήταν, που ήθελαν να πάνε, τι εμπόδια είχαν να αντιμετωπίσουν κ.α. Μπορεί οι βεβαιότητες αυτές να ήταν απατηλές, υπήρχαν όμως αδιαμφισβήτητα σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι σήμερα. Ο εχθρός, στο ευρύ ιδεολογικό επίπεδο είχε και πρόσωπο, για τους μισούς ήταν ο κομμουνισμός, για τους άλλους μισούς ο καπιταλισμός, κάθε πλευρά πίστευε (ή τέλος πάντων ωθούνταν να πιστεύει) με αισιοδοξία ότι το μέλλον βρισκόταν στην επικράτηση του από εδώ ή του από εκεί. Στο συμβολικό επίπεδο, λοιπόν, το καλό ήταν κάτι πιο συγκεκριμένο, το κακό κάτι πιο συγκεκριμένο, και όλο αυτό το βλέπαμε να εκφράζεται με έναν πιο σαφή τρόπο στην pop κουλτούρα της εποχής, κατ’ επέκταση και στο σινεμά τρόμου.
Το σύγχρονο ανθρώπινο υποκείμενο, στις κοινωνίες μέσα στις οποίες ζει, δεν έχει πια τόσο πολλές βεβαιότητες ότι η ζωή του θα εξελιχθεί ομαλά προς μια σταθερή ασφαλή πορεία. Η κατάρρευση των διπόλων, με την [προς το παρόν τουλάχιστον] επικράτηση του καπιταλισμού, μάλλον μας δημιουργεί περισσότερη ανησυχία από ότι πριν, ακόμη και από την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Η λογική του ότι δεν υπάρχει εναλλακτική, ειδικότερα όταν βιώνεις τη σκληρότητα και την απάθεια του σύγχρονου κόσμου, σε ένα παραγωγικό σύστημα που σαπίζει, είναι απόλυτα συμβατή με τα δυσοίωνα τέλη των ταινιών τρόμου της εποχής μας. Η τεράστια υπαρξιακή αβεβαιότητα, ο εχθρός που πλέον δεν προβάλλεται ως κάτι προσωποποιημένο (ο καπιταλισμός δεν θα προσωποποιήσει τον εαυτό του από μόνος του) αλλά είναι κάτι που σίγουρα μας εναντιώνεται και ταυτόχρονα δεν μπορούμε να το δείξουμε με το δάχτυλο, δένουν απόλυτα με το άμορφο και ακατανόητο κακό των σύγχρονων ταινιών τρόμου.[4] Τα στοιχειά αυτά, εισβάλλουν στον σύγχρονο κινηματογράφο τρόμου όχι πάντα με τρόπο συνειδητό και επικρατούν σχεδόν οργανικά, ακριβώς επειδή αντανακλούν μαζικά και κυρίαρχα φαινόμενα της εποχής μας.
Από τις καλύτερες σύγχρονες ταινίες τρόμου.
Τέλος, να πούμε ότι ο σύγχρονος κινηματογράφος τρόμου δείχνει να βρίκσεται σε μια περίοδο ανακύκλωσης των ίδιων και των ίδιων στοιχείων και φορμών, έχοντας σπάνια κάτι ενδιαφέρον να δείξει τουλάχιστον από την εποχή του «μπασταρδέματος¨του με τον ασιατικό. Ακόμη και αυτή η ανακύκλωση σπάνια γίνεται με ενδιαφέροντα τρόπο και μάλλον τις περισσότερες των περιπτώσεων δείχνει να ακολουθεί μηχανικά την μια ή την άλλη συνταγή. (εδώ σχετικό παλιότερο μου άρθρο) Δεν αμφιβάλω ότι θα βρεί στοιχεία για να ανατροφοδοτηθεί, ελπίζω όμως να αντανακλούν μια καλύτερη πραγματικότητα.
Λαγωνικάκης Φραγκίσκος (Poexania)
[1] Ενδιαφέρον ότι τη λέξη δεν την αναγνωρίζει το office 2013, αθώες εποχές τότεJ
[2] Μπορεί όμως και προκειμένου να «ξεπλύνουν» την βία που παρουσίαζαν η οποία φάνταζε ακραία για την εποχή.
[3] Αν και τα hellraiser τα θεωρώ ως ταινίες τομή προς τον κινηματογράφο του σήμερα.
[4] Ή όπως αναφέρει και ο Πάνος Ζάχαρης ως καλεσμένος στο 4ο Podcast της ΚΝΕ, όλο αυτό αντανακλάται ξεκάθαρα και στην επιστημονική φαντασία της εποχής μας. Όπου αντίθετα με παλιότερες εποχές (Ιούλιος Βερν, Ασίμοφ) στις οποίες οι παραμυθάδες ήταν και οραματιστές, σήμερα έχουμε όλο και περισσότερο την ανάδειξη ενός δυστοπικού μέλλοντος μέσα από τη φαντασία των δημιουργών.
Αμπελοφιλοσοφίες 